23.08.2023

Dopuszczalność stosowania art. 5 k.c. w sprawie o zniesienie współwłasności lub dział spadku

Ukształtowały się dwa sprzeczne poglądy co do dopuszczalności oddalenia wniosku w przedmiocie zniesienia współwłasności lub działu spadku, z uwagi na sprzeczność działu z zasadami współżycia społecznego. W judykaturze dominuje stanowisko o dopuszczalności, w przypadkach wyjątkowych, stosowania art. 5 k.c. w sprawach tego rodzaju, jako podstawy oddalenia wniosku. Mniejszościowy pogląd, spotykany w odosobnionym orzecznictwie, wyłączający tę dopuszczalność, posiada z kolei poważne poparcie przedstawicieli nauki prawa i komentatorów.

Pogląd nr 1: Stosowanie art. 5 k.c. do żądania zniesienia współwłasności w wyjątkowych przypadkach jest dopuszczalne.
Postanowienie Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 27 lutego 2020 r., III Ca 1906/18, LEX nr 3074778:

„Konflikty powstające na tle korzystania z nieruchomości wspólnej winny być rozwiązywane na podstawie przepisów dotyczących zakresu współposiadania i korzystania z rzeczy wspólnej przez współwłaścicieli, tj. art. 195 k.c. - 209 k.c, nie mogą stanowić one jednak uzasadnienia i przyczyny zniesienia współwłasności, tym bardziej, że społeczno-gospodarcze przeznaczenie nieruchomości oraz zasady współżycia społecznego się temu sprzeciwiają. […] żądanie zniesienia współwłasności stanowi prawo każdego ze współwłaścicieli, jednakże prawo to podlega również ograniczeniu przewidzianemu w art. 5 k.c. Artykuł ten w zdaniu pierwszym mówi o tym, że nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. […] Zdaniem Sądu Okręgowego biorąc pod uwagę usprawiedliwione interesy wszystkich uprawnionych, sposób korzystania z nieruchomości przez wszystkich współwłaścicieli oraz mając na uwadze fakt, iż przedmiotowa nieruchomość stanowi działkę wyjątkową, cenną z uwagi na jej położenie w części nadbrzeżnej nad jeziorem, aktualnie pełni istotną funkcję w szczególności dla uczestników postępowania którzy nie posiadają bezpośredniego dostępu z własnych nieruchomości do brzegów jeziora, rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego jest prawidłowe.”

Postanowienie Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 26 lutego 2018 r., IX Ca 1081/17, LEX nr 2461558:

"W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjęto, że stosowanie art. 5 k.c. do żądania zniesienia współwłasności nieruchomości nie jest wyłączone [...] Sąd Najwyższy już w orzeczeniu z dnia 4 sierpnia 1949 r. wyjaśnił, że żądanie zniesienia współwłasności części nieruchomości, które są potrzebne do wspólnego użytku (np. podwórze), może być nadużyciem prawa [...]. Jednakże zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie podkreśla się, że żądanie zniesienia współwłasności można uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w wypadkach wyjątkowych i nie odsuwa na bok wypracowanych w nauce i judykaturze reguł określających zakres stosowania tego przepisu."

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2017 r., II CSK 7/17, LEX nr 2427134:

"Przytoczony w skardze kasacyjnej art. 5, zamieszczony w części ogólnej Kodeksu cywilnego, ustanawia zakaz korzystania w określonych granicach z praw podmiotowych, wytyczony kryteriami sprzeczności ze społeczno - gospodarczym przeznaczeniem prawa lub zasadami współżycia społecznego. Wymienione klauzule generalne uzasadniają uznanie określonego działania lub zaniechania za nadużycie prawa. Z samej jego treści nie wynika, aby jego stosowanie było wyłączone w określonych stosunkach prawnych [...] nie jest wyłączone stosowanie art. 5 k.c. do żądania zniesienia współwłasności nieruchomości. [...] Kwestia możliwości zastosowania art. 5 k.c. do żądania zniesienia współwłasności nieruchomości jest rozstrzygana jednolicie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, przy czym podkreśla się, że żądanie zniesienia współwłasności można uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego jedynie w wyjątkowych wypadkach. "

Postanowienie Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 12 grudnia 2013 r., IX Ca 646/13, LEX nr 1715791:

"[...] przeważające stanowisko doktryny i orzecznictwa przyjmuje, że dopuszczalne jest stosowanie przy zniesieniu współwłasności konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego [...] Na tle konkretnego stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy, zniesienie współwłasności naruszałoby zasadę równego traktowania członków wspólnoty mieszkaniowej. Nałożyłoby na uczestnika nadmierne obciążenia finansowe bez wystarczającego powodu, doprowadziło do znacznej zmiany substancji lokalu, zaś wnioskodawcom nie zapewniłoby rozwiązania konfliktu z sąsiadem i jego rodziną."

Postanowienie Sądu Okręgowego w Tarnowie z dnia 31 października 2013 r., I Ca 275/13, LEX nr 1716012:

"Zniesienie współwłasności nieruchomości stanowiącej drogę, która zapewnia odrębnym nieruchomościom, będącym własnością poszczególnych współwłaścicieli tej drogi odpowiedni dostęp do drogi publicznej jest - bez ich zgody - niedopuszczalne dopóty, dopóki służy ona wszystkim współwłaścicielom [...]. Należy podkreślić, iż przedmiotowa działka nr (...) wykorzystywana jest zarówno przez wnioskodawcę, jak również uczestniczkę E. K., która na co dzień zamieszkuje w gospodarstwie rolnym, do części którego prowadzi sporna nieruchomość, a przede wszystkim korzystają z niej uczestnicy mał. S. oraz ucz. B. J. Niewątpliwie droga ta w dalszym ciągu służy potrzebom nieruchomości, których zainteresowani są właścicielami. Jest to więc sytuacja wyjątkowa, w której do oceny wniosku o zniesienie współwłasności nieruchomości znajdzie zastosowanie art. 5 k.c."

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2007 r. III CZP 117/06, LEX nr 209071:

„Stosowanie art. 5 k.c. do żądania zniesienia współwłasności nieruchomości nie jest wyłączone.”

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 października 1981 r., III CRN 202/81, LEX nr 503252:

„Żądanie zniesienia współwłasności stanowi prawo każdego ze współwłaścicieli, jednakże prawo to podlega również ograniczeniu przewidzianemu w art. 5 k.c.

Jeśli bowiem okazałoby się, że jedyny możliwy sposób zniesienia współwłasności polega na sprzedaży rzeczy oraz że ten sposób byłby rażąco krzywdzący zwłaszcza dla współwłaścicieli zamieszkujących na terenie siedliska, rozważeniu przez Sąd I instancji podlegać będzie - czy wniosek o zniesienie współwłasności z uwagi na art. 5 k.c. nie podlega oddaleniu.”

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 1969 r., III CRN 202/69, LEX nr 167569:

„Zachodzą wprawdzie sytuacje uniemożliwiające dokonanie zniesienia współwłasności w konkretnym czasie, ale oddalenie wniosku mogłoby wtedy nastąpić jedynie z przyczyn przedwczesności i to wyłącznie w aspekcie art. 5 k.c.”

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1962 r., IV CO 9/62, LEX nr 105619:

„Norma art. 3 przepisu og. pr. cyw. powinna być wzięta pod rozwagę przy rozstrzygnięciu każdej sprawy. Jeżeli przedmiotem zniesienia współwłasności jest nieruchomość rolna, której podział w naturze nie może być ze względów społeczno-gospodarczych dokonany, a sprzedaż w celu zniesienia współwłasności tej nieruchomości z licytacji publicznej nie byłaby możliwa bez pozbawienia niektórych współwłaścicieli podstaw ich egzystencji - sąd, po rozważeniu sytuacji gospodarczej i materialnej osób zainteresowanych, zastosuje na podstawie art. 3 p.o.p.c. odpowiednie ograniczenia w stosunku do zgłoszonego żądania, np. przez odroczenie terminu licytacji na czas potrzebny do stworzenia przez takich współwłaścicieli nowych podstaw egzystencji. Oddalenie wniosku artykuł 3 p.o.p.c. mógłby uzasadniać jedynie w wyjątkowych okolicznościach.”

Pogląd nr 2: W stosunku do roszczenia o zniesienie współwłasności lub dział spadku oddalenie wniosku na podstawie art. 5 k.c. jest niedopuszczalne.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 17 kwietnia 2013 r., I ACa 1424/12, LEX nr 1313330:

"Żądanie działu spadku i zniesienia współwłasności jest ustawowym prawem współwłaścicieli o tak podstawowym charakterze, że co do zasady nie może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, bowiem z samego założenia współwłasność jest nietrwała i każdy ze współwłaścicieli musi liczyć się z możliwością jej zniesienia także w sposób, który może pozbawić go prawa do rzeczy lub je ograniczyć [...]."

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2002 r., I CKN 249/00, LEX nr 55559:

„Żądanie działu spadku i zniesienia współwłasności jest ustawowym prawem współwłaścicieli o tak podstawowym charakterze, iż co do zasady nie może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, bowiem z samego założenia współwłasność jest nietrwała i każdy ze współwłaścicieli musi liczyć się z możliwością jej zniesienia także w sposób, który może pozbawić go prawa do rzeczy lub je ograniczyć. Dlatego też w zasadzie nie można oddalić wniosku o zniesienie współwłasności z powołaniem się na postanowienia art. 5 k.c.”

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1990 r., III CZP 15/90, LEX nr 3580:

„W postępowaniu o dział spadku, w skład którego wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, sąd nie może oddalić wniosku, z powołaniem się na art. 5 k.c., z tego powodu, że przedmiot działu jest niepodzielny, a wnioskodawca nie ma możliwości spłaty drugiego spadkobiercy.”

Podsumowanie

Przeważa w orzecznictwie stanowisko o dopuszczalności stosowania, w przypadkach wyjątkowych, normy art. 5 k.c., jako podstawy oddalenia wniosku o zniesienie współwłasności lub dział spadku (a poprzez odesłanie art. 46 k.r.o. również przy podziale majątku wspólnego małżonków). Judykatura uwzględnia to, że z praktycznego punktu widzenia sytuacje szczególne, które powodują, że trwanie stanu współwłasności jest pożądane i konieczne ze sprawiedliwościowego punktu widzenia. Mniejszościowy pogląd bezwzględnie odmawiający oddalenia wniosku działowego z odwołaniem się do zasad współżycia społecznego, wydaje się być nadmiernie rygorystyczny, jako przedkładający względy teoretyczno-doktrynalne ponad zasady życiowej słuszności.

Żródło: https://sip.lex.pl/#/publication/419632907